Beschermingsinrichtingen en veiligheidsvoorzieningen op machines en installaties

Veiligheidsvoorzieningen zijn vereist om mensen zoveel mogelijk te beschermen tegen de gevaren die een machine tijdens het gebruik kan veroorzaken - het hoofddoel is werknemers te beschermen tegen en veilig te houden voor mechanische gevaren die worden veroorzaakt door bewegende delen van machines. Daarvoor moeten technische maatregelen, zoals scheidende veiligheidsvoorzieningen, worden getroffen die gevaren op eenvoudige wijze voorkomen maar ook voldoen aan de eisen inzake preventie van manipulatie.

Wat betreft veiligheidsvoorzieningen op machines bestaan er uitgebreide voorschriften, die van land tot land verschillen. In de Europese Unie is de fabrikant bijvoorbeeld verplicht te voldoen aan de Richtlijn 2006/42/EG, de Machinerichtlijn. Voor exploitanten zijn er gewoonlijk landspecifieke wetten die in acht moeten worden genomen en moeten worden nageleefd.

Het is voor de fabrikant niet altijd mogelijk om alle risico's op een machine uit te sluiten zonder de werking of bediening ervan ernstig te belemmeren. Als gevaren niet constructief kunnen worden vermeden en er restrisico's blijven bestaan, moet de fabrikant veiligheidsvoorzieningen aanbrengen. Volgens de Machinerichtlijn moeten de bewegende, potentieel gevaarlijke delen van de machine zodanig zijn ontworpen en geconstrueerd, dat er geen gevaar bestaat voor ongevallen als gevolg van contactpunten die daar niet voor bedoeld zijn. Als deze constructieve minimalisering van het risico niet mogelijk is, "moeten de bewegende delen zijn voorzien van scheidende of niet-scheidende veiligheidsvoorzieningen" (bijlage 1, Machinerichtlijn).

Er wordt onderscheid gemaakt tussen scheidende en niet-scheidende oplossingen. Scheidende afschermingen voorkomen dat mensen de gevarenzone van een machine betreden of in de gevarenzone grijpen. Soms is het echter niet mogelijk, en zelfs niet zinvol, om voor dergelijke vaste voorzieningen te kiezen, vooral als daardoor het risico van manipulatie toeneemt. De Machinerichtlijn, bijlage 1, schrijft voor dat de constructie van een veiligheidsvoorziening moet voorkomen dat deze op eenvoudige wijze buiten werking kan worden gesteld. Zo niet, dan mag de machine niet worden voorzien van een CE-markering. Een mogelijk alternatief vormen dan niet-scheidende afschermingen. Deze beveiligen de gevarenzone zonder fysieke afscheiding. Vaak worden hier besturingstechnische oplossingen gebruikt, zoals veiligheidslichtschermen in combinatie met een veiligheidsbesturing.

• Vaste scheidende veiligheidsvoorzieningen: De bescherming wordt bereikt door middel van een fysieke barrière, bijv. veiligheidshekken. De veiligheidsvoorziening wordt permanent aangebracht en visueel gemarkeerd, bijv. met gele verf.
• Beweegbare, scheidende afschermingen: de fysieke barrière is beweegbaar aangebracht, bijv. als veiligheidsdeur in veiligheidshekken of als afschermkappen, kleppen en rolhekken. Zogenaamde blokkeerinrichtingen, zoals veiligheidsschakelaars, bewaken de veiligheidsstand. Dit voorkomt de uitvoering van een gevaarlijke machinefunctie.

• Contactloos werkende beveiligingsinrichtingen (CWB), opto-elektronische veiligheidsvoorzieningen, bijv. lichtschermen, laserscanners of op camera's gebaseerde beveiligingssystemen. Naast de klassieke CWB horen ook veilige radarsystemen tot de barrièrevrije veiligheidsoplossingen.
• Drukgevoelige of door aanraking geactiveerde veiligheidsvoorzieningen, bijv. schakelmatten of schakelbumpers. Een gevaarlijke beweging kan bijvoorbeeld worden gestopt wanneer een werknemer op de schakelmat stapt.
• Veiligheidsvoorzieningen met lokale aansluiting, bijv. tweehandenbedieningsknoppen of andere met de hand bediende bedieningsapparaten of toestemmingsvoorzieningen. In de regel moeten deze buiten de gevarenzone worden geplaatst. Tweehandenbedieningen binden beide handen van de gebruiker bij de bediening van een machine, bijvoorbeeld een pers.

Bij alle maatregelen moet worden toegezien op afdoende veiligheidsafstanden, zodat ze doeltreffend zijn. De normen EN ISO 13854, EN ISO 13855 en EN ISO 13857 bieden hiervoor de noodzakelijke basis.

De veiligheidsvoorzieningen van een machine moeten in principe zo zijn uitgevoerd, dat de bediening niet onnodig wordt belemmerd tijdens het beoogde gebruik. Dit is althans de eis volgens de norm EN ISO 12100, die de principes voor de vervaardiging van veilige machines beschrijft.

Door manipulatie van veiligheidsvoorzieningen worden deze buiten werking gesteld of wordt de werking ervan in hoge mate beïnvloed. Dit leidt ertoe dat machines worden gebruikt op een manier die niet de bedoeling was, of dat de door de fabrikant voorgeschreven veiligheidsmaatregelen worden omzeild.

Hoe de manipulatie wordt uitgevoerd, is in eerste instantie niet relevant. Uit ongevallenstatistieken blijkt dat het risico van manipulatie in veel bedrijven wordt onderschat. Daarbij zijn zowel de fabrikant van de machines als de exploitant wettelijk verplicht te voldoen aan de specificaties voor de bescherming van de bedieners. Daarvoor zijn er specifieke normen die moeten worden nageleefd en toegepast, zowel bij de bouw van de machine door de fabrikant als bij het dagelijks gebruik door de exploitant. Als een werknemer tijdens het gebruik van een machine schade oploopt, moeten beide partijen rekening houden met strafrechtelijke gevolgen. Vooral als de oorzaak van het ongeval een gemanipuleerde veiligheidsvoorziening was.